Ciri, Furiosa i Idris Elba, czyli o różnorodności w kinie

Kiedy trzy lata temu odbyła się premiera Mad Maxa. Na drodze gniewu, w mediach trochę zawrzało. I to nie tylko od entuzjazmu (zarówno widzów, jak i wyrafinowanych krytyków), ale też oburzenia: bo nie da się nie odnieść wrażenia, że ważniejsza od tytułowego bohatera jest tu Cesarzowa Furiosa - postać grana przez Charlize Theron i zaraz część internautów zalała krew. NO BO JAK TO KOBIETA, CO TO ZA FEMINISTYCZNA PROPAGANDA. Podobne komentarze pojawiały się podczas ogłoszenia pierwszego filmu z superbohaterką w roli głównej w Kinowym Uniwersum Marvela oraz hipotez na temat czarnego Bonda i pochodzącej z mniejszości etnicznych Ciri. We wszystkich tych dyskusjach pojawiają się sformułowania takie jak ,,wciskanie na siłę", ,,propaganda" i ,,poprawność polityczna.

I dzisiaj trochę o tym.

Mad Max. Na drodze gniewu (2015)

Nie będę udawać, że jestem szalenie obeznana w historii kina i wszystkich trendach popkultury, bo nie jestem - ale czytam, słucham i oglądam, i nie da się nie zauważyć: w ostatnich czasach widać duży wzrost różnorodności w różnych dziedzinach sztuki, a chyba najbardziej widoczny w kinie. To może pewna generalizacja, ale przez długi czas dominującą postacią w kinie popularnym był biały heteroseksualny mężczyzna, najczęściej bez konkretnego wyznania. Teraz się to zmienia - coraz więcej jest postaci o różnych kolorach skóry, korzeniach, różnych wyznań i orientacji. Powstaje coraz więcej filmów z kobietami w roli głównej, coraz więcej tworzy się silnych bohaterek. I spotyka się to z różnymi reakcjami; czytając artykuły i dyskusje w Internecie można dokonać całkiem ciekawych obserwacji. Na temat tego, jakie zmiany zachodzą w kulturze i jak zachowują się wobec nich twórcy i widzowie.

To nie jest obiektywny (ani profesjonalny) post i nawet nie próbuje taki być, więc od razu powiem, że dla mnie ta różnorodność zawsze była zjawiskiem bardzo, bardzo pozytywnym - istnieją różni ludzie, różne sposoby na życie i kultury, a ci różni ludzie mają swoje historie. Nic wyjątkowego. Kobiety prawnie są pełnoprawnymi uczestniczkami życia publicznego. Dawniej dyskryminowane grupy otrzymują równe prawa. Żyjemy w czasach wielkiej globalizacji, społeczeństwa są coraz bardziej wielokulturowe. Więc większa różnorodność w kinie, zwłaszcza tym ,,masowym" (kino niszowe, niezależne to jednak trochę inna historia, tam te zmiany zachodzą wcześniej) to po pierwsze szalenie potrzebny, wręcz konieczny, bo kino kształtuje spojrzenie, wpływa na widzów i wiąże się ze zmianami społecznymi, a po drugie zupełnie naturalny proces.
Inna sprawa, że twórcom ta różnorodność różnie wychodzi.

Bechdel i Marvel

Istnieje pewien bardzo prosty test, nazywany od twórczyni testem Bechdel: a pochodzi z komiksu Dykes To Watch Out For, w którym jedna bohaterka przedstawia drugiej warunki, które musi mieć film, żeby poszła na niego do kina:

1) Muszą w nim występować co najmniej dwie kobiety

2) które rozmawiają ze sobą

3) o czymś innym niż mężczyzna

Ten żartobliwy dialog przekształcił się w całkiem poważne ,,sprawdzanie" obecności kobiet w kinie. Wiecie, warunek jest dość prosty: film, w którym dwie nazwane kobiety rozmawiają na jakiś temat. Temat, który nie jest facetem.

Dużo filmów tego nie spełnia.

Nie chodzi tu bynajmniej o to, żeby produkcje jakoś ,,testować", zmieniać czy obwarowywać warunkami, nie w każdej historii przecież nawet występują kobiety (przetestujmy choćby Władcę much, he he). Okazało się jednak, że tego testu nie przechodzi na przykład cała trylogia Władcy pierścieni czy filmy o Harrym Potterze - serie, w których przecież nie brakuje bohaterek. Nigdy nie widzimy jednak, jak ze sobą rozmawiają. Nawet jeśli na ekranie występują silne postacie kobiece, to ani razu nie wchodzą ze sobą w interakcję, częściej są otoczone samymi mężczyznami albo ze sobą rywalizują. Dlaczego? Mało mamy kobiecych ekip, przedstawień silnej damskiej przyjaźni. To jakby wciąż raczkuje.

To, co zawsze uderza mnie w komentarzach w stylu ,,znowu ten feminizm", ,,feministyczna propaganda" czy ,,no oczywiście musi być kobieta", to fakt, że traktuje się to jako jakiś kaprys, dziwaczne rozwiązanie. Jakbyśmy mówili o jakiejś mało znaczącej mniejszości, wydziwiającej garstce, a nie drugiej płci i połowie populacji. Jakbyśmy musieli uzasadniać, że główną bohaterką jest kobieta, no bo to takie wyjątkowe! To w gruncie rzeczy pokazuje, jak świeżą rzeczą jest równouprawnienie, jak dużo jest do zrobienia - i że wciąż w niektórych grupach odbiera się czynną obecność kobiet w filmach (zresztą w życiu społecznym również) jako coś dziwnego, trochę niewłaściwego.

Marvel Cinematic Universe ma jakieś dziesięć lat. W tym czasie powstało ponad dwadzieścia filmów.

I na tych kilkunastu superbohaterów z własnym filmem pojawia się (na razie!) jedna Kapitan Marvel.

No chyba zwariowali, co oni!

Wydaje mi się zresztą, że to szersze zagadnienie, dotyczące nie tylko płci - pierwszoplanowe postacie z kolorem skóry innym niż biały, orientacji innej niż hetero, czy otwarcie deklarujące swoje wyznania są odbierane jako coś dziwnego, nienaturalnego i niektórzy od razu zarzucają samemu wprowadzeniu (to jak takie postacie są wprowadzane to inna rzecz) takich bohaterów sztuczność i poprawność polityczną. Jakbyśmy nie mówili o ludziach, którzy realnie istnieją i uznawali tylko klasyczny model białego heteroseksualnego bohatera.

Jak to uzasadnisz? 

Czasem można natknąć się na komentarze w stylu ,,jak uzasadnicie to, że ten bohater jest czarny/jest gejem/jest kobietą, hmmmm?", co zawsze strasznie mnie drażni.  

Bo są role, które rzeczywiście wymagają uzasadnienia doboru takiego a nie innego aktora, a są takie, które nie. Przede wszystkim jest pewna prosta zasada: istnieją różni ludzie i dlatego istnieją różne postacie. Główna bohaterka może być lesbijką, Mongołką, zakonnicą albo adwentystką dnia siódmego i jest to zupełnie normalne, i, do licha, nie trzeba tego uzasadniać, taką twórcy wymyślili postać.

,,Uzasadnienie" jest potrzebne przy niektórych rolach - rolach postaci, których otoczenie, przeszłość i pozycja narzucają pewną fizjonomię. Pojawienie się na jedenastowiecznym europejskim dworze czarnoskórego rycerza byłoby tak niezwykłe, że jeśli nie stoi za tym wizja artystyczna albo logiczne backstory (jak zdobył tak wysoki tytuł w ówczesnym społeczeństwie, co on tu w ogóle robi i jak trafił do średniowiecznej Europy?) i odpowiedni kontekst (jego odmienność, wyróżnianie się, jak reaguje na niego społeczeństwo?), pierwsze, co się narzuca, to niezgodność z faktami historycznymi.  Inaczej jest w teatrze, gdzie bohaterka Nie-Boskiej Komedii może chodzić w moro, a markiz Lafayete mieć afro, ale to teatr; teatr rządzi się innymi prawami.

Dlatego na przykład osobiście totalnie widzę Idrisa Elbę jako Jamesa Bonda (czemu nie? Bond przeszedł drogę od szpakowatego Connery'ego do nordyckiego Craiga; to postać, która w pewien sposób odzwierciedla czasy, w jakich powstawały kolejne filmy), ale zastanawiam się nad Ciri jako chociażby Mulatką. Przeglądając Facebooka trafiłam na małą dyskusję na ten temat na jednym z fanpage'ów popkulturalnych i o ile jedni są zdecydowanie na nie, a inni nawet nieco entuzjastyczni, tak mnie jest to dość obojętne, najważniejsza jest gra aktorska i żeby seans był dobry; ale rzeczywiście, wydaje mi się, że gdyby aktorka grająca Ciri pochodziła z mniejszości etnicznych, rzutowałoby to w pewien sposób na postać; postać umiejscowioną w świecie fantasy, w kraju, który, jak wszystko na to wskazuje, leży raczej na naszej północy, który, jak niektórzy argumentują, wcale nie musi być koniecznie słowiańskim średniowieczem, ale który jednak ma takie środki transportu jakie ma (a więc utrudnione przemieszczanie się z dalekich stron, co w efekcie daje mają wielokulturowość) i gdzie ciemnoskóra dziewczynka mocno by się wyróżniała. A to narzuca pewne tłumaczenia, nowe ścieżki i rozwiązania fabularne; jeśli twórcy dobrze to rozegrają, to może fajnie zagrać, ale to jedna z tych ról, w których rzeczywiście kolor skóry może mieć znaczenie dla historii postaci.

Ania nie Anna, sezon 2 
(Netflix 2018)

,,Wciskanie na siłę"

Często widzę taki zwrot jak właśnie ,,wciskanie na siłę" - i głównie dotyczy właśnie postaci o różnych kolorach skóry, postaci LGBTQ i tak dalej. ,,Oczywiście musieli wcisnąć geja" i tak dalej. 

I przyznam szczerze - czasem (często) takie komentarze nie mają sensu, bo np. bohaterowie-reprezentanci różnych mniejszości są dobrze zbudowani i wnoszą dużo do fabuły, czemu nie mieliby się pojawić? Ale czasem trudno nie odnieść wrażenia, że twórcy chcieli tylko odhaczyć rubryczkę zróżnicowanej obsady, a wyszło niezręcznie i dziwnie. Postacie płaskie i niemal pretekstowe, postacie oparte na kilku stereotypach, postacie bez jakiegokolwiek kontekstu czy sensu, postacie, których rola w historii to ewidentnie przekazanie jakiejś ideologii, ale nic poza tym. Superwoman w swoim filmie przedstawiającym schematy horrorów, wśród kilku powtarzających się elementów wymienia postacie o kolorze skóry innym niż biały, które... zawsze pierwsze giną. A tacy byliśmy zróżnicowani!
Niektóre postacie są gejami... i to wszystko, co można o nich powiedzieć, bo nie mają żadnych indywidualnych cech charakteru poza przerysowanymi stereotypami. Spora część wierzących bohaterów (i to niezależnie od wyznania) jest albo skrajnie idealizowana, albo demonizowana. W Wonder Woman pojawiają się Arab, Szkot i Indianin - każdy z nich to właściwie zbiór cech, które popkultura przypisuje ich nacjom i poza tym, chociaż są szalenie sympatyczni, trudno cokolwiek o nich powiedzieć. Lubię Anię nie Annę od Netflixa, ale mimo mojej sympatii do nowych postaci (Bash, Mary, mocno rozwinięta Ciotka Józefina - są super i naprawdę ciekawie poprowadzone), nie mogę pozbyć się nieprzyjemnego wrażenia, że służą do odhaczania kolejnych społecznych zagadnień, które koniecznie trzeba poruszyć, żeby serial był zaangażowany i ,,realistyczny" - rasizm, LGBTQ, emancypacja kobiet - a niektóre morały są wygłaszane z taką pompą i tak łopatologicznie, że trochę się krzywię. 

Bo nie wystarczy mieć filmu ze zróżnicowaną obsadą - to musi być jeszcze dobry film. 

Zastanawiam się, czy naprawdę nie lepiej, zamiast kolejnej części franczyzy Ocean's, tylko z kobietami, napisać nowy scenariusz, w którym będzie fajna damska ekipa, zupełnie oryginalna, niepowiązana z nikim? Nie fajnie byłoby angażować więcej aktorów różnego pochodzenia i nie obsadzać ich w typowych rolach ,,najlepszych przyjaciół głównych bohaterów"? Tworzyć więcej pełnokrwistych, wciągających historii miłosnych par jednopłciowych? (to akurat widzą, że fajnie, to już się dzieje) Niektórzy twórcy czasem jakby wciąż są ostrożni z tą różnorodnością, testując ją i wymyślając remaki zamiast nowej fabuły, a czasem jakby wciąż sobie z nią nie radzą, wpadając w stereotypy, skrajności, banały albo wprowadzając płaskie postacie. Wciąż wydaje się, że jest to temat nowy, że jest co coś niestandardowego, z czym trzeba obchodzić się jak z jajkiem i nie eksperymentować zbytnio - a tak zdecydowanie nie powinno być, bo reprezentanci różnych grup są uczestnikami życia społecznego i, po prostu, zwykłymi członkami życia codziennego. Nic nie stoi na przeszkodzie, żeby byli też nimi w filmie.

Żyjemy w świecie ogromnych i szybkich zmian, mieszania się kultur i błyskawicznej wymiany poglądów i informacji. Ale jedno chyba nigdy się nie zmieni - ludzie potrzebują dobrych, wciągających historii z pełnokrwistymi bohaterami.

A im więcej reprezentantów różnych grup w tych historiach, tym więcej możliwości.

Jeśli dobrze to wykorzystamy.

To ten typ posta, że cały czas wydaje mi się, że czegoś nie dopowiedziałam albo źle ujęłam. Za szeroki temat na tak krótką formę i moją ograniczoną wiedzę!

Aha i jeszcze - oczywiście mocno zachęcam do dyskusji, dyskusje są super.